του Λύο Καλοβυρνά
Γιατί φοβόμαστε οι άνθρωποι; Για έναν πάρα πολύ απλό λόγο: ο φόβος μας προφυλάσσει από τον κίνδυνο. Αυτό το συναίσθημα είναι ένα πολύ γρήγορο και αποτελεσματικό μήνυμα από τον οργανισμό μας ότι υπάρχει κάτι το απειλητικό στο περιβάλλον μας, ώστε να αντιδράσουμε για να προφυλαχτούμε. Το νευρικό μας σύστημα σκανάρει συνεχώς το περιβάλλον μας για τυχόν κινδύνους και απειλές. Η απειλή μπορεί να είναι άμεση (ένα θηρίο μπροστά μας) ή έμμεση (μια απόλυση)· η απειλή μπορεί να είναι σωματική ή ψυχολογική· τωρινή ή μελλοντική. Οι περισσότερες απειλές στον σύγχρονο τρόπο ζωής δεν πια τα θηρία και τα φυσικά φαινόμενα, αλλά οι διαπροσωπικές σχέσεις. Κάπου κάπου, όμως, προκύπτουν και φυσικές απειλές.
Ο κορωνοϊός είναι μια απειλή. Απειλεί να σκοτώσει εμάς ή αγαπημένους μας ανθρώπους· απειλεί τον βιοπορισμό μας· απειλεί τις ελευθερίες μας· απειλεί τον τρόπο ζωής μας. Είναι αδύνατο να ξέρουμε με βεβαιότητα κατά πόσο κινδυνεύουμε πραγματικά. Αυτή η αβεβαιότητα αυξάνει τον φόβο και τον μετατρέπει σε άγχος και αγωνία, πράγμα απολύτως φυσιολογικό, γιατί η απειλή παραμένει ασαφής και διάχυτη και άρα μη εύκολα αντιμετωπίσιμη. Είναι δύσκολο να εξακριβώσουμε αν τα μέτρα προφύλαξης που παίρνουμε είναι αρκετά, υπερβολικά ή ανεπαρκή. Ακούμε ή διαβάζουμε κάτι καινούργιο και αλλάζουμε γνώμη – δικαιολογημένα, αφού ακόμα συγκεντρώνονται πληροφορίες για τον ιό και την επικινδυνότητά του.
Ένας πρόσθετος λόγος που φοβόμαστε και αγχωνόμαστε περισσότερο είναι ότι δεν ξέρουμε πόσο θα διαρκέσει αυτή η απειλή: Μία βδομάδα; Ένα μήνα; Τρεις μήνες; Η απουσία ξεκάθαρου χρονικού ορίζοντα μάς εμποδίζει να σχεδιάσουμε το μέλλον μας και τις κινήσεις μας, οπότε προκύπτουν άλλες απειλές: βιοποριστικές, σχεσιακές, επαγγελματικές, υπαρξιακές κτλ.
Με λίγα λόγια, αν κάποιος σας λέει να μη φοβάστε λέει βλακείες! Είναι απόλυτα φυσιολογικό να φοβόμαστε τον κορωνοϊό και τις επιπτώσεις του στη ζωή μας. Το αφύσικο θα ήταν να μη φοβόμαστε.
Το θέμα είναι τι κάνουμε με τον φόβο μας. Μερικές φορές ο φόβος, ειδικά ο παρατεταμένος φόβος που σιγοβράζει για μεγάλη περίοδο, μπορεί να προκαλέσει ακόμα και κρίσεις πανικού. Επίσης ένας παρατεταμένος φόβος μπορεί να γίνει συνήθεια, δηλαδή να αναισθητοποιηθούμε απέναντι στην απειλή και να πάψουμε να προφυλασσόμαστε, αντίδραση όχι πολύ χρήσιμη στην προκειμένη περίπτωση.
Ο καθένας μας και η καθεμιά μας μπορεί να φοβάται διαφορετικά πράγματα με αφορμή τον κορωνοϊό και την καραντίνα· άλλοι φοβόμαστε τη μοναξιά και την απομόνωση· άλλοι την έλλειψη χρημάτων· άλλοι την αναγκαστική στενή συμβίωση με ανθρώπους που είναι τοξικοί· άλλοι την εύθραυστη ψυχική μας υγεία· άλλοι την ασφάλεια αγαπημένων ανθρώπων κτλ κτλ.
Μπορούμε να κάνουμε κάτι για τον φόβο μας; Ναι, να μάθουμε να φοβόμαστε καλύτερα! Πώς γίνεται αυτό:
- Να καταλάβουμε ότι στη συγκεκριμένη συγκυρία με τον κορωνοϊό αισθανόμαστε αυτόν τον (απόλυτα δικαιολογημένο) φόβο επειδή κάνουμε σκέψεις: Κινδυνεύω τώρα που άγγιξα αυτό το χαρτονόμισμα; Κινδυνεύω αν πάω στο σούπερ-μάρκετ; Θα πεθάνει ο αδερφός μου αν κολλήσει; Θα τη βγάλω καθαρή αν κολλήσω; Τέτοιες σκέψεις είναι όχι μόνο πολύ φυσικό να τις κάνουμε αλλά και απαραίτητο, καθώς πρόκειται για ενδεχόμενα σενάρια τα οποία μας επιτρέπουν να κανονίσουμε την πορεία μας: τι προφυλάξεις μπορούμε ή πρέπει να πάρουμε, τι να αποφύγουμε, πώς να προστατέψουμε εμάς και τους άλλους. Αναμένοντας μελλοντικές καταστάσεις, σχεδιάζουμε το παρόν μας.
- Να μας θυμίζουμε συνεχώς ότι αυτά τα φυσιολογικά και χρήσιμα σενάρια που κάνουμε είναι ενδεχόμενα σενάρια και όχι βεβαιότητες. Δεν είναι απαραίτητο ότι θα κολλήσουμε. Δεν είναι απαραίτητο ότι αν κολλήσουμε θα πεθάνουμε. Όμως τα υποθετικά σενάρια που κάνουμε μας κινητοποιούν να πάρουμε προφυλάξεις, ούτως ώστε να μη συμβούν.
- Να μάθουμε να αναγνωρίζουμε το συναίσθημα του φόβου μέσα μας, ο οποίος μπορεί να εμφανίζεται ως άγχος, ένταση, ταραχή, αναστάτωση. Όλα αυτά τα συναισθήματα τα αισθανόμαστε στο σώμα μας, το οποίο πολλές/οί δεν έχουμε μάθει να αφουγκραζόμαστε. Δένεται κόμπος το στομάχι μας; Αναστενάζουμε κάθε τόσο; Μας πιάνει ταχυπαλμία; Δεν έχουμε ησυχία; Μας πιάνει πονοκέφαλος; Σφίγγουμε το σαγόνι μας; Πολλοί αισθανόμαστε τον φόβο στο γαστρεντερικό μας σύστημα: δυσκολευόμαστε να χωνέψουμε, μας κόβεται η όρεξη ή παρατρώμε – ακόμα και διάρροια μπορεί να μας πιάσει αν φοβηθούμε πάρα πολύ. Σε πολλούς περισσότερους ο φόβος διαρρέει στον ύπνο μας και μας πιάνει αϋπνία ή βλέπουμε άσχημα, ταραχώδη όνειρα. Έχει σημασία να μάθουμε να διαβάζουμε αυτά τα σινιάλα στο σώμα μας, ώστε να ξέρουμε ότι φοβόμαστε και να μπορούμε να κάνουμε κάτι γι’ αυτό. Ειδάλλως, ο φόβος τρέχει στο μπάκγκραουντ σαν ανοιγμένο πρόγραμμα και μας τρώει ενέργεια, με αποτέλεσμα να σερνόμαστε και να δυσλειτουργούμε χωρίς καν να ξέρουμε γιατί.
- Όταν αντιλαμβανόμαστε ότι μας έχει κυριεύσει αναστάτωση, έχουμε ένταση, αγχωνόμαστε ή φοβόμαστε το μοιραζόμαστε! Αυτό είναι το βασικότερο και σημαντικότερο βήμα που πρέπει να κάνουμε για να αντιμετωπίσουμε τον φόβο μας αποτελεσματικά και ωφέλιμα. Αν δεν μοιραστούμε τον φόβο μας, διατρέχουμε δύο κινδύνους: ο πρώτος είναι οι σκέψεις και τα σενάρια που κάνουμε στο κεφάλι μας να πάρουν μεγαλύτερες διαστάσεις και να νιώσουμε ακόμα μεγαλύτερο φόβο. Ο δεύτερος κίνδυνος είναι να ενταθεί ο φόβος μας επειδή τον ζούμε μόνοι/ες μας! Κάθε συναίσθημα όταν το μοιραζόμαστε με έναν άνθρωπο που εμπιστευόμαστε και μας στηρίζει μειώνεται σε ένταση και δυσκολία.
- Το μοιραστούμε τον φόβο μας με κάποιο ή κάποια άτομα που εμπιστευόμαστε και μας ακούει χωρίς να μας κρίνει μας βοηθάει πρώτον να κάνουμε ένα reality check: έχω δίκιο που φοβάμαι να κάνω το άλφα ή το βήτα ή μήπως υπερβάλλω; Η ανατροφοδότηση από ένα άλλο άτομο, ή και περισσότερα, θα με βοηθήσει να βγω από το κεφάλι μου και ενδεχομένως να πάψω να δραματοποιώ ή, αντιθέτως, να επιβεβαιώσω ότι καλά κάνω και φοβάμαι.
- Το να μοιραστούμε τον φόβο μας με κάποιο ή κάποια άτομα που εμπιστευόμαστε και μας ακούει χωρίς να μας κρίνει μας επιτρέπει να εκτονώσουμε τον φόβο μας και άρα να ξεφοβηθούμε. Αυτή τη βοήθεια μπορούμε να τη δώσουμε και σε άλλους ανθρώπους: να τους προσκαλέσουμε να μοιραστούν μαζί μας τον φόβο τους και να αλληλοϋποστηριχτούμε.
Κάποιοι από μας, ειδικά οι άντρες, έχουμε άσχημη σχέση με τον φόβο ως συναίσθημα. Δεν μας επιτρεπόταν να φοβόμαστε ή κριθήκαμε άσχημα όταν φοβόμασταν, οπότε δεν έχουμε εύκολη πρόσβαση στον φόβο. Έτσι λοιπόν καμουφλάρουμε τον φόβο με άλλα συναισθήματα, που είναι πιο επιτρεπτά – κυρίως τον θυμό. Πολλοί άνθρωποι, ειδικά άντρες, θυμώνουν, ενώ στην πραγματικότητα είναι φοβισμένοι.
Ο φόβος είναι μεταδοτικός, όπως έχει διαπιστωθεί ερευνητικά. Οι άνθρωποι εκκρίνουμε μια φερομόνη κινδύνου όταν φοβόμαστε, την οποία ναι μεν δεν «μυρίζουμε» ακριβώς, ωστόσο γίνεται αντιληπτή από την αμυγδαλή και τον υποθάλαμο στον εγκέφαλό μας, όπως δείχνουν κάποιες έρευνες. Άλλωστε βγάζει νόημα αυτό: είναι χρήσιμο για την επιβίωσή μας να μπορούμε να αντιληφθούμε ότι άλλα συνανθρωπάκια μας φοβούνται, γιατί μπορεί να βρίσκονται σε κίνδυνο, ο οποίος ενδέχεται να απειλήσει και εμάς.
Η κατάσταση που αντιμετωπίζουμε με την πανδημία του κορωνοϊού και τον αναγκαστικό εγκλεισμό στα σπίτια μας είναι πρωτόγνωρη. Είναι, λοιπόν, πολύ φυσιολογικό να φοβόμαστε. Ο φόβος είναι χρήσιμος επειδή μας προστατεύει. Ας μάθουμε λοιπόν να φοβόμαστε καλύτερα.
Βιβλιογραφία
Mujica-Parodi, Lilianne & Strey, Helmut & Frederick, Blaise & Savoy, R. & Cox, David & Botanov, Yevgeny & Tolkunov, Denis & Rubin, Denis & Weber, Jochen. (2008). Second-Hand Stress: Neurobiological Evidence for a Human Alarm Pheromone. Nature Precedings. 3. 10.1038/npre.2008.2561.1.
Mujica-Parodi, L. R., Strey, H. H., Frederick, B., Savoy, R., Cox, D., Botanov, Y., Tolkunov, D., Rubin, D., & Weber, J. (2009). Chemosensory cues to conspecific emotional stress activate amygdala in humans. PloS one, 4(7), e6415. 10.1371/journal.pone.0006415
