Προφανώς, για να απευθυνθώ σε έναν ψυχοθεραπευτή για βοήθεια, κάτι δεν πάει καλά και θέλω να αλλάξει. Συχνά, νιώθουμε ότι εμείς πρέπει να αλλάξουμε. Γίνεται ν’ αλλάξουμε; Κι αν ναι, πώς;
Αυτό που χρόνια γνώριζαν εμπειρικά οι ψυχοθεραπευτές όλων των προσεγγίσεων (ότι ο άνθρωπος αλλάζει) τώρα πλέον το γνωρίζουμε και «επιστημονικά» μέσω λειτουργικών μαγνητικών τομογραφιών του εγκεφάλου (fMRI), που δείχνουν ότι ο εγκέφαλός μας δεν είναι σαν τσιμέντο, που έπηξε κάποτε σε μια συγκεκριμένη μορφή και δεν αλλάζει, αλλά μάλλον σαν πλαστελίνη, που συνεχώς παίρνει νέα σχήματα – ανακαλωδιώνεται με βάση τις εμπειρίες μας. Δημιουργούμε συνεχώς νέα μονοπάτια (νευρωνικές συνάψεις), χάρη στη νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου μας, η οποία διατηρείται ίσαμε τα γεράματά μας.
Η συμβουλευτική μας επιτρέπει να παρέμβουμε στα οδυνηρά βιωμένα γεγονότα και τους αυτοματισμούς μάς και να «αλλάξουμε». Στην πράξη, δεν θέλουμε ν’ αλλάξουμε ολοκληρωτικά σαν άνθρωποι, αλλά να τροποποιήσουμε κάποιες αυτόματες συμπεριφορές, που πλέον δεν μας συμφέρουν, μας βλάπτουν, μας κρατάνε πίσω.
Αλλαγή είναι, πρώτα απ’ όλα, να απαλλαγούμε από τα εμπόδια, να εγκαταλείψουμε οτιδήποτε μας εμποδίζει να πραγματοποιήσουμε αυτό που θέλουμε, αυτό προς το οποίο τείνουμε. Αυτό βέβαια, στην πράξη, θα είναι επ’ άπειρο μεταβλητό ανάλογα με το κάθε άτομο και τη συγκεκριμένη φάση ζωής: το να μην αναζητούμε πλέον να αρέσουμε στους άλλους μ’ οποιοδήποτε τίμημα, το να πάψουμε να τρώμε ψυχαναγκαστικά, το να μην κομπάζουμε άλλο, το να μη σπαταλάμε πλέον τον χρόνο μας, το να μην είμαστε σε υπερένταση, κακόκεφοι, ευερέθιστοι, ντροπαλοί, σκυθρωποί, τεμπέληδες, ανήσυχοι, άπληστοι, αγχωμένοι, κ.λ.π. Η αλλαγή πάντα θα σημαίνει την απαλλαγή απ’ οτιδήποτε μας εμποδίζει να πραγματοποιήσουμε την πιo βαθιά μας επιθυμία.
Γιατί είναι τόσο δύσκολο ν’ αλλάξω;
Αφού θέλω ν’ αλλάξω προς το καλύτερο, γιατί δυσκολεύομαι; Η δυσκολία έγκειται στην προσωπική σχέση που έχουμε με τα ελαττώματά μας και τις κακές μας συνήθειες. Πράγματι, θέλουμε ειλικρινά ν’ απαλλαγούμε απ’ τα ελαττώματά μας, αλλά συγχρόνως ταυτιζόμαστε μ’ αυτά. Πώς ν’ απαλλαγούμε, λοιπόν, από κάτι με το οποίο ταυτιζόμαστε;
Το πρώτο βήμα, λοιπόν, είναι να «απο-ταυτιστούμε» από τα ελαττώματά μας. Όντως, μερικές φορές θεωρούμε τον εαυτό μας φριχτό. Αν θέλουμε να είμαστε πιο ακριβείς, μας συμβαίνει να συμπεριφερόμαστε φριχτά, αλλά δεν είμαστε φριχτοί! Ούτε ψεύτες, ούτε σκυθρωποί, ούτε αγχώδεις. Το ρήμα «είμαι» δεν ταιριάζει εδώ. Αντίθετα, μας παραπλανά και μας εγκλωβίζει σε ντετερμινιστικά κουτάκια, εμποδίζοντας την εξέλιξή μας.
Δυστυχώς, το εκπαιδευτικό και το κοινωνικό σύστημα μας ωθούν στο να ταυτιζόμαστε με τη συμπεριφορά μας, και η γλώσσα μάς κάνει φάρσες: «Είσαι τεμπέλα», «ο εγκληματίας ομολόγησε» κτλ. Ευτυχώς, μπορούμε ν’ απορρίψουμε αυτήν την ταύτιση. Μπορούμε να θεωρήσουμε τον εαυτό μας «πρόσωπο», που έχει ποικίλες και συχνά αντιφατικές συμπεριφορές: δεν είμαστε συνέχεια τεμπέληδες, δεν είμαστε πάντα φοβιτσιάρηδες. Αν ψάξουμε λίγο καλύτερα τη ζωή μας, θα βρούμε αρκετά παραδείγματα που δεν συμπεριφερθήκαμε τεμπέλικα ή φοβισμένα. Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθούμε να μας φοράμε αυτή την ασφυκτική ταμπέλα.
Στην Ελευθεροπαιδεία, καλλιεργούμε την έννοια της υποκειμενικότητάς μας: το να αντιληφθούμε τον εαυτό μας ως δρων υποκείμενο της ζωής μας (agent) και όχι ως παθητικό δέκτη καταστάσεων, τις οποίες απλώς υφιστάμεθα. Αναγνωρίζοντας αυτό το agency, ότι εμείς δρούμε (αντί να είμαστε αντικείμενα δράσης άλλων), μας επιτρέπουμε να αρχίσουμε να δρούμε αλλιώς, προς την κατεύθυνση και με τον τρόπο που επιλέγουμε εμείς συνειδητά.
Πού έγκειται η αλλαγή;
Αλλαγή τελικά σημαίνει να προσεγγίζουμε τον εαυτό μας ως πολυσύνθετο πρόσωπο παρά ως σύνολο από ταμπέλες και κουτάκια. Απλώς και μόνο αποκτώντας επίγνωση της αξίας μας και της αξιοπρέπειάς μας ως πρόσωπα, τοποθετούμε τις συμπεριφορές μας σε καταλληλότερο πλαίσιο: υπάρχουν συμπεριφορές που μας καθιστούν πιο ανθρώπινους (που μας καθιστούν περισσότερο «πρόσωπα») κι άλλες με αντίθετο αποτέλεσμα· υπάρχουν συμπεριφορές που είναι συντονισμένες με τη θεμελιώδη αξιοπρέπειά μας και που μας πάνε πιο κοντά σε αυτή, ενώ υπάρχουν επίσης συμπεριφορές που μας απομακρύνουν απ’ αυτό που θέλουμε να είμαστε και από το πώς θέλουμε να ζούμε.
Η αλλαγή προς μια κατεύθυνση μεγαλύτερης ανθρωπιάς δεν έχει τίποτα το υποχρεωτικό. Κάθε άτομο μπορεί ν’ αποφασίσει τι θέλει να κάνει στη ζωή του, μια απόφαση που μπορεί να αναθεωρηθεί οποιαδήποτε στιγμή. Και καθώς προετοιμαζόμαστε να πάρουμε αυτή την απόφαση, μάλλον είναι χρήσιμο να υπενθυμίσουμε στον εαυτό μας πως οτιδήποτε κάνουμε στη ζωή μας θα χρησιμεύσει ως υπόδειγμα για τους αδελφούς και τις αδελφές μας στην ανθρωπότητα.
